در میزگرد پایانی مدرسه و دوم مشق اجتهاد عنوان شد:

از اصل عدالت تا بود و نبود فقه نظام!

آخرین روز مدرسه اول و دوم طرح ملی روشمند سازی تحقیقات علوم اسلامی با عنوان «مشق اجتهاد» در مدرسه علمیه سعادت مشهد، با برگزاری میزگرد چالش‌های فقه در دنیای معاصر همراه بود. در این جلسه که با حضور طلاب دو کارگاه مدرسه علمیه آیت‌الله‌العظمی خویی ره و مدرسه علمیه سعادت برگزار شد، اساتید بزرگوار، حجج‌اسلام آقایان سید محمدعلی ایازی (استاد حوزه و دانشگاه)، علی‌اکبر نوایی (مدیر دفتر نخبگان و استعدادهای برتر) و کاظم قاضی‌زاده (استاد حوزه و دانشگاه و رئیس مؤسسه فهیم) به بیان چالش‌ها و کمبودهای فقه در دنیای معاصر پرداختند.

در ابتدای این نشست حجت‌الاسلام‌والمسلمین مصطفی دری ضمن عرض خوش‌آمد گویی به طلاب و اساتید، از مسئولین مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا (ع) به‌عنوان مؤسسه برگزارکننده، معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان به‌عنوان همکار این طرح در مشهد مقدس و همچنین دفتر نخبگان و استعدادهای برتر حوزه علمیه خراسان، مسئولین مدارس علمیه آیت‌الله‌العظمی خویی ره و سعادت و برگزارکنندگان این طرح ملی در مشهد مقدس تشکر و قدردانی کرد. ایشان ضمن اشاره به آماده شدن طرح نامه تفصیلی مقالات طلاب در این طرح بیان نمود، می‌باید مقالات طلاب طی سه ماه نوشته‌شده و به دبیرخانه طرح ارسال شود. در طی این سه ماه هرکدام از طلبه‌ها با استادی به‌عنوان پشتیبان در ارتباط بوده و سؤالات و مسائل مطرح‌شده در طی نوشتن مقاله را با این اساتید در میان می‌گذارد.

تفصیل مباحث مطرح‌شده در این نشست علمی از نگاه شما می‌گذرد.

استاد سید محمدعلی ایازی

استاد شهید مطهری بحثی را مطرح کرده‌اند که اگر حکمی فقهی با اصل عدالت تعارض کند؛ در کشاکش بین این دو می‌باید به کدام اخذ نمود. ایشان می‌فرماید پرواضح است که اصل عدالت که از عقل و دین بدان دست‌یافته‌ایم، حاکم بر هر حکم فقهی دیگر است. عدیل همین بحث را می‌توان در مورد کرامت انسانی داشت. اهمیت این بحث از همان ابتدای خلقت که خدای متعال، فرشتگان را امر به سجده بر آدمی نمود روشن می‌شود. در این منظومه باید آیاتی را نشان کرد.

ازجمله آیات شریفه «و نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی» حجر، آیه ۲۹؛ و من از روحم در انسان دمیدم. «قالَ یا إِبْلیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ» ص، آیه ۷۵٫ گفت: ای ابلیس چه چیزی تو را منع کرد بر آنچه به دست خودم آفریدم سجده نکنی. «مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمیعا» مائده، آیه ۳۲٫ هر کس، کسی را نه به خاطر قصاص قتل کسى یا ارتکاب فسادى بر روى زمین بکشد، گویا همه مردم را کشته است. «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‏ آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى‏ کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلا» اسراء، آیه ۷۰٫ ما فرزندان آدم را کرامت بخشیدیم و بر دریا و خشکى سوار کردیم و از چیزهاى خوش و پاکیزه روزى دادیم و بر بسیارى از مخلوقات خویش برتری‌شان نهادیم.

خدای متعال در همه این آیات کرامت انسانی را مدنظر قرار داده؛ نه آنکه کرامت مؤمن یا مسلمان را هدف قرار دهد. لذا کافر، مشرک و حتی مجرم باید موردتکریم باشد و فقط در همان عیبش می‌توان او را مذمت نمود.

نکته دیگری که در این منظومه باید بدان توجه داد این است که آیا کرامتی که قرآن بدان سخن رانده است، کرامت ذاتی است یا کرامت استعدادی؟ بدین معنا که آیا ذات انسان موردتکریم است یا انسان صرفاً استعداد کرامت را قابل است. این نکته بحثی تفسیری است که مفسران بدان سخن رانده‌اند و نظر علامه طباطبائی دراین‌باره بر کرامت ذاتی داشتن انسان است.

نکته دیگری که باید در آن مداقه نمود این است که کرامت انسانی که قرآن از آن می‌گوید، صرف خبر است یا در این بیان امتنان نیز نهفته است. ظاهر آن است که خدای متعال از این بیان درصدد نتیجه‌ای بوده است که این کرامت را به‌عنوان یک اصل مطرح کند. البته می‌باید بدین نکته نگاه فقیهانه انداخت که آیا این نکته قرآنی را مانند عدالت می‌توان به‌عنوان اصل قلمداد کرد یا خیر و در ادامه اگر آن را به‌عنوان اصل پذیرفت، در تعارض بین این اصل و دیگر احکام چه باید کرد. این نکته قرآنی را می‌باید در حقوق خانواده، حقوق مخالفین، حقوق کافرین، حقوق شهروندی و … در نظر گرفت.

استاد علی‌اکبر نوایی

چالش نظام سازی در فقه بسیار مشهود است. درون‌مایه فقه این استعداد و ظرفیت را دارد که سایر نظام واره های دیگر را در آن وارد نمود. هر یک از جنبه‌های انسانی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، حقوقی، مدنی، تمدن، عدالت، حکومت، عائله و … را می‌باید در فقه اسلامی دید.

لذا برای اینکه بتوانیم این نگاه حداکثری را در فقه جواب دهیم، باید به‌وسیله اجتهادی روزآمد وارد فقه شد. در مقیاس انتظاراتی که دین از ما دارد آیا اجتهاد امروزی در حوزه علمیه می‌تواند به تنظیم نظامات بپردازد؟ چالش عمده فقه اسلامی فقدان تنظیم نظام‌ها در آن است.

مقام معظم رهبری مکرراً در بیاناتشان و مرحوم امام در کتاب البیع صریحاً می‌فرمایند که باید فقه نظامات را مدون نمود.

عقایدی که بدان رسیده‌ایم عباداتی در پی دارد. عبادات مسائل اجتماعی در پی دارد. مسائل اجتماعی اخلاقیات، حکومت، سیاست، حقوق مدنی، اقتصاد و ارتباطات را در پی دارد.

پس فقه اسلامی یک سیستم و حکومت است. نگاه تحویل گرایانه در مسائل شریعت منجر به از بین رفتن شریعت می‌شود. همه اسلام اخلاق نیست. همه اسلام فقه فردی نیست. پس حوزه‌های علمیه باید در راستای نظام وارگی و نظام سازی فقه کوشا باشند.

در این زمینه می‌توان دو نظام تأسیس نمود. نظامی کلان و نظامی خرد. نظام کلان که همه نظام‌ها در آن جای دارند و نظام خرد که هرکدام از نظام‌های فقه الاقتصاد و … در آن‌اند.

استاد کاظم قاضی‌زاده

فقه و توسعه سیاسی، فقه و توسعه اقتصادی، فقه و توسعه تکنولوژی و فقه و هنری، چهار چالشی است که فقه می‌باید بدان پاسخ دهد. برخی از بحث‌ها به خاطر توسعه سیاسی به چالش کشیده شده است که یکی از آن‌ها حاکمیت است. در ساختار حاکمیت باید دید با تمدن جدید چگونه نظر دهیم.

آیا آنچه در ادله ولایت‌فقیه مطرح می‌شود، به معنای ولایت حکومت کلی و جهانی است یا اینکه صرفاً در مقابل حکومت‌های ظالم باید بدان رجوع کرد؟ حال اگر منظور از روایات تشکیل دولت است، نظام تشکیل دولت چگونه است؟ آیا همان‌طور که در نظام فردی می‌باید به‌یقین رسید تا عملی را انجام داد، در نظام اجتماعی نیز کارساز است؟ یا اینکه در نظام جمعی بایستی تصمیم‌گیری جمعی را که در دنیای جدید موردپذیرش است، مدنظر قرارداد.

جایگاه زنان در دنیای جدید چگونه است؟ مسئولیت زنان بایستی تا کجا و چگونه باشد؟ مثلاً وزیر زن نمی‌توانیم داشته باشیم؟ برخی فقها همان آیه شریفه «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساء» نساء، آیه ۳۴؛ که مدیریت مردان بر زنان در خانواده را مطرح می‌کند، به اجتماع نیز سرایت می‌دهند و ازاین‌رو حکم به عدم مسئولیت زنان در جامعه می‌دهند. این مسائل می‌باید موردمطالعه قرار گیرد.

بحث تعامل با کفار در اجتماع و اقتصاد، از دیگر بحث‌های ضروری بعد از توسعه است. مثال روز آن همین مسئله عضو زرتشتی شورای شهر یزد است که باید دید قاعده «نفی سبیل» تا کجا راه می‌یابد.

حریم خصوصی بحثی بسیار جدی است که با توجه به فزونی فضای مجازی که در آن هر عکسی تبادل می‌شود، باید موردمطالعه قرار گیرد.

در بحث توسعه هنری تا کجا می‌توان پیش رفت. ماهیت رسانه امری بسیار مهم است که باید بدان پرداخت. گاهی رسانه دروغ نمی‌گوید، ولی فرد یا جمع را از جایگاهش پائین می‌آورد. مثل‌اینکه فلان خبر را بعد از فلان پخش می‌کنند و آن فرد یا جمع را از جایگاه خود پائین می‌آورد.

در ابتدای صحبت‌های استاد قاضی‌زاده، ایشان نکته‌ای نسبت به مطالب استاد نوایی مطرح کردند:

باید دید دین تا کجا راه دارد. مرحوم امام سال ۶۶، ۶۷ نظام‌های اسلامی را مطرح کرده‌اند که باید موردتوجه قرار گیرد. مرحوم امام بعد از گذشت ده سال از انقلاب این کلام را دارند. آقای نوایی نیز بعد از ۴۰ سال همین حرف را بیان می‌دارند که باید نظام سازی فقه را موردمطالعه قرارداد. این نکته می‌باید دقت شود که آیا حوزه‌های علمیه و طلبه‌ها به این مسائل ورود پیدا نکرده‌اند، یا اینکه چون دین در این زمینه‌ها کلامی برای مطرح‌شدن ندارد، بدان‌ها سخن رانده نشده است؟

در انتهای این نشست، حاضرین در کارگاه های اول و دوم مشق اجتهاد، عکس یادگاری با حضور اساتید و مسئولان مدرسه گرفتند